هنر در دل کوهستان؛ روایت ایلام از اصالت و مهارت
در غربی‌ترین نقطه‌ی ایران، در دامنه‌های پرشکوه زاگرس، جایی که تاریخ و طبیعت دست به دست هم داده‌اند، سرزمینی قرار دارد که نه‌فقط به زیبایی‌های طبیعی‌اش بلکه به هنر دست مردمانش شهره است: استان ایلام. دیاری با تمدن دیرینه، فرهنگی اصیل و مردمانی ریشه‌دار که قرن‌هاست زیبایی، سادگی و روح طبیعت را در قالب صنایع‌دستی بازتاب داده‌اند.
صنایع‌دستی ایلام، برخاسته از زندگی عشایری، شرایط طبیعی کوهستانی و باورهای عمیق مردمان این خطه است. قالی‌های دست‌بافت، گلیم‌های سنتی، جاجیم‌های رنگارنگ، نمدهای گرم، و رودوزی‌های محلی تنها بخشی از گنجینه‌ی هنرهای سنتی این استان‌اند. در کنار این آثار هنری، خوراکی‌ها و سوغاتی‌های متنوع مانند عسل کوهی، گیاهان دارویی، روغن حیوانی، نان‌های محلی و شیرینی‌های دست‌ساز، ایلام را به یکی از مقصدهای جذاب برای علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر بومی ایران تبدیل کرده است.
در روزگاری که سفر به دل شهرهای کمترشناخته‌شده ایران در حال رونق گرفتن است، وجود بسترهایی چون چارترلند کمک می‌کند تا گردشگران بتوانند با برنامه‌ریزی دقیق، اقامت و بلیط خود را برای بازدید از چنین استان‌هایی تنظیم کنند و علاوه بر لذت از طبیعت و آثار تاریخی، با دست پر از سوغات فرهنگی و هنری بازگردند.
در ادامه، به‌صورت مفصل به معرفی صنایع‌دستی و سوغات متنوع استان ایلام خواهیم پرداخت؛ از کهن‌ترین هنرهای بومی گرفته تا تولیدات معاصر مردمان این دیار.
۱. گلیم‌بافی ایلام؛ روایت زنانه‌ی رنگ و نقش
گلیم‌بافی، یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین صنایع‌دستی در ایلام است. زنان ایلامی، به‌ویژه در مناطق روستایی و عشایری، از گذشته‌های دور تاکنون گلیم می‌بافند؛ گلیم‌هایی با طرح‌های ساده اما پرمعنا که معمولاً برگرفته از طبیعت، باورها، اسطوره‌ها و فرهنگ محلی‌اند.
گلیم‌های ایلامی بیشتر به سبک «پودبافی» و با استفاده از پشم طبیعی و رنگ‌های گیاهی بافته می‌شوند. طرح‌هایی همچون گل‌سرو، شانه، بته‌جقه، ستاره، شاخ قوچ و نقش‌های ذهنی زنانه در آن‌ها به چشم می‌خورد. این گلیم‌ها اغلب کاربردی‌اند: فرش خانه، زیرانداز، سوزنی، یا به‌عنوان تزیین دیوار.
چارترلند در بسیاری از تورهای فرهنگی–هنری خود به استان ایلام، بازدید از کارگاه‌های گلیم‌بافی را گنجانده تا گردشگران بتوانند از نزدیک با این هنر اصیل آشنا شوند و اگر مایل بودند، گلیم‌های دست‌باف با امضای بافنده را مستقیماً خریداری کنند.
۲. قالی‌بافی؛ تابلویی از تاریخ و فرهنگ
قالی‌بافی در ایلام نسبت به گلیم‌بافی گستردگی کمتری دارد، اما کیفیت قالی‌های بافته‌شده در این استان بسیار بالاست. شهرهایی همچون ایوان، مهران و ملکشاهی از مراکز اصلی قالی‌بافی در ایلام‌اند. طرح‌ها عمدتاً ذهنی یا اقتباسی از قالی‌های کرمانشاهی و کردستانی‌اند، با پشم مرغوب محلی و رنگ‌های طبیعی که جلوه‌ای خاص به قالی می‌دهند.
قالی‌های ایلامی بیشتر در اندازه‌های کوچک (ذرع‌ونیم و پشتی) بافته می‌شوند و اغلب جنبه‌ی هنری یا سوغات دارند. خرید این قالی‌ها از بازارچه‌های محلی یا از کارگاه‌های معرفی‌شده توسط چارترلند، تجربه‌ای ارزشمند از هنر دست مردمان کوهستان‌نشین ایلام خواهد بود.
۳. نمدمالی؛ هنر گرم و سنتی عشایر
نمد، محصولی ساخته‌شده از پشم فشرده‌شده بدون استفاده از دار قالی یا بافت است. این محصول قدیمی در زندگی عشایری نقش کاربردی زیادی دارد؛ از زیرانداز گرفته تا کلاه، تن‌پوش، زین اسب، و حتی پاپوش. در استان ایلام، به‌ویژه در شهرستان‌های دره‌شهر و آبدانان، نمدمالی هنوز هم به شیوه‌ی سنتی رواج دارد.
نمدهای ایلامی علاوه بر کاربرد روزمره، به‌دلیل نقوش محلی و رنگ‌های طبیعی‌شان جنبه‌ی تزیینی نیز یافته‌اند و بسیاری از گردشگران علاقه‌مند به تهیه‌ی آن‌ها هستند. چارترلند در تورهای گردشگری فرهنگی خود، امکان بازدید از مراحل نمدمالی را فراهم کرده و می‌توان با هماهنگی، سفارش‌های خاص نمدی (مثل تابلو یا پادری سنتی) ثبت کرد.
۴. جاجیم‌بافی؛ دست‌بافی رنگارنگ از زنان کوه‌نشین
جاجیم‌بافی هنری‌ست که بیشتر در بین زنان عشایر و روستایی استان ایلام رواج دارد. این دست‌بافته‌ی ساده، اما پرزحمت و زیبا، از پشم یا نخ‌های رنگی ساخته شده و بیشتر به عنوان روکرسی، رو تختی، سفره و یا لباس سنتی به کار می‌رود.
جاجیم‌بافی در شهرستان‌های ایلام، ایوان و چوار رایج است و معمولاً روی دارهای افقی ساده و با طرح‌های ذهنی اجرا می‌شود. رنگ‌های استفاده‌شده شامل قرمز، آبی، سبز، قهوه‌ای و زرد است که از گیاهان کوهی منطقه استخراج می‌شوند. اگر قصد خرید یک یادگار زیبا از ایلام دارید، جاجیم یکی از بهترین انتخاب‌هاست.
۵. رودوزی‌های سنتی و سوزن‌دوزی محلی
در کنار هنرهای بافتنی، زنان ایلامی در هنر رودوزی نیز مهارت بالایی دارند. سوزن‌دوزی روی لباس‌های سنتی کردی–لکی زنان ایلام یکی از جلوه‌های زیبای هنر دستی است. طرح‌های پرنقش‌ونگار، استفاده از نخ‌های ابریشمی و طلایی، و ظرافت بالا در دوخت باعث شده لباس‌های محلی ایلام از زیباترین لباس‌های سنتی ایران محسوب شوند.
برخی از لباس‌های محلی دوخته‌شده در ایلام توسط زنان هنرمند، در قالب محصولات تزیینی مانند کوسن، تابلو، کیف دستی و حتی تزیینات لباس‌های مدرن عرضه می‌شود. چارترلند در مسیر توسعه گردشگری پوشاک سنتی، اقدام به معرفی بوتیک‌های محلی و نمایشگاه‌های صنایع‌دستی کرده تا گردشگران بتوانند مستقیماً با این هنرمندان ارتباط بگیرند.
۶. صنایع دستی چوبی و فلزی؛ از عصا تا ظروف مسی
در ایلام، به‌واسطه‌ی وجود جنگل‌های بلوط، برخی از هنرمندان به ساخت وسایل چوبی سنتی همچون عصا، ظروف چوبی، تابلوهای منبت‌کاری‌شده و زیورآلات سنتی چوبی می‌پردازند. عصای دست‌ساز بلوطی یکی از محبوب‌ترین سوغات‌های مردانه از ایلام محسوب می‌شود.
همچنین در مناطقی مانند مهران و دهلران، تولید محدود ظروف مسی و ابزارهای سنتی آهنی نظیر چاقو، دیگ، و آفتابه‌های سنتی هنوز هم دیده می‌شود. این اشیای فلزی به‌ویژه برای دکوراسیون سنتی یا مجموعه‌داران صنایع‌دستی ارزش بالایی دارند.
۷. شیرینی‌ها و سوغات خوراکی ایلام
در کنار صنایع‌دستی، خوراکی‌های بومی ایلام نیز جایگاه ویژه‌ای در میان گردشگران دارد. برخی از مشهورترین سوغات خوراکی استان ایلام عبارتند از:
عسل کوهی زاگرسی
عسل تولیدشده در دامنه‌های زاگرس، به‌ویژه در مناطق کوهستانی ایلام، یکی از مرغوب‌ترین انواع عسل در ایران است. این عسل‌ها از گیاهان دارویی منطقه تغذیه می‌شوند و خاصیت دارویی بالایی دارند.
نان ساجی و نان روغنی
نان‌های سنتی ایلام که اغلب روی ساج (صفحه‌ی فلزی داغ) پخته می‌شوند، طعمی بی‌نظیر دارند. نان روغنی با ترکیبی از آرد، روغن حیوانی و شیره انگور، یکی از محبوب‌ترین شیرینی‌های محلی است.
گیاهان دارویی
گیاهان بومی همچون پونه، آویشن کوهی، گل گاوزبان، چای کوهی و کنگر، به‌صورت خشک‌شده در بازارچه‌های محلی ایلام عرضه می‌شوند و علاوه بر مصرف خوراکی، خاصیت درمانی نیز دارند.
روغن حیوانی و کشک محلی
در مناطق عشایری، روغن حیوانی باکیفیت و کشک دست‌ساز با طعمی اصیل و ماندگار تولید می‌شود که از محبوب‌ترین سوغات‌های لبنی ایلام‌اند.
۸. صنایع‌دستی کمترشناخته‌شده ایلام
برخی از هنرهای بومی در ایلام کمتر شناخته‌شده ولی بسیار ارزشمندند:
- دوک‌ریسی: ریسیدن نخ با ابزار دستی که هنوز هم در برخی مناطق ایوان رایج است.
- سُفره‌بافی: بافت سفره‌های سنتی با نقوش محلی برای مراسم مذهبی و جشن‌ها.
- ساخت سازهای سنتی: مانند تنبور، دف و نی توسط هنرمندان محلی.
چارترلند با معرفی این هنرها در قالب نمایشگاه‌های ویژه و تورهای آشنایی با صنایع‌دستی، به زنده نگه داشتن این هنرها کمک می‌کند.
ایلام، نگارخانه‌ای از هنر و فرهنگ زاگرس
استان ایلام، فراتر از طبیعت چشم‌نواز و تاریخ کهن خود، با هنر دست مردمانش شناخته می‌شود. صنایع‌دستی این خطه، تنها کالا یا محصول نیستند؛ بلکه بخشی از هویت فرهنگی، روایت زیست‌بوم، و زبان بی‌کلام مردم کوهستان‌اند. از گلیم و قالی تا نمد و شیرینی، هرکدام بخشی از یک روایت عمیق‌اند که نسل‌ها آن را به دوش کشیده‌اند.
سفر به ایلام، فرصتی برای کشف این روایت‌هاست. با استفاده از خدمات چارترلند، می‌توان سفری هوشمند، مقرون‌به‌صرفه و فرهنگی را برنامه‌ریزی کرد؛ سفری که نه‌تنها شما را به دل طبیعت می‌برد، بلکه دستان شما را با گرمای هنر اصیل ایرانی پر می‌کند.
