تاریخ پر فراز و نشیب زنجان
استان زنجان، استانی در شمال‌غرب ایران با قدمتی دیرینه، در طول تاریخ ایران همواره نقشی کلیدی و گاه استراتژیک داشته است. این سرزمین که امروزه به واسطه مردمانی فرهنگ‌دوست، طبیعتی بکر و صنایع‌دستی ارزشمندش شناخته می‌شود، در دل خود تاریخی چند هزار ساله را جای داده است؛ از دوران مادها و هخامنشیان گرفته تا دوره‌ی اسلامی و حتی پهلوی و انقلاب اسلامی. زنجان نه‌تنها به عنوان معبری میان شرق و غرب کشور شناخته می‌شده، بلکه گاه به‌عنوان مقر حکمرانی، مرکز علم، فرهنگ و مذهب نیز ایفای نقش کرده است. آثار تاریخی همچون گنبد سلطانیه، بازار تاریخی زنجان، مسجد جامع، بنای رختشویخانه، قلعه بهستان و بقایای تمدن‌های باستانی، گواهی بر عظمت تمدنی این منطقه است.
در بررسی تاریخ زنجان، نمی‌توان نقش آن را در تحولات سیاسی، نظامی و فرهنگی کشور نادیده گرفت. گاه سنگر مقاومت بوده، گاه محل رشد فلاسفه و عرفا، و گاه مسیر عبور پادشاهان و سپاهیان فاتح. اکنون که با چارترلند سفر به این سرزمین تاریخی آسان‌تر از همیشه شده است، درک ژرف‌تری از گذشته آن، شناخت امروز را پربارتر می‌کند. در ادامه، با نگاهی دقیق‌تر به تاریخ زنجان از دوران پیشاتاریخ تا دوران معاصر می‌پردازیم.
زنجان در دوران پیشاتاریخ و باستان
یافته‌های باستان‌شناسی در منطقه زنجان نشان می‌دهد که این منطقه از حدود ۵ هزار سال پیش مسکونی بوده است. تپه‌های تاریخی همچون تپه خالصه، تپه گوهر و تپه‌های اطراف سلطانیه، شواهدی از سکونت جوامع کشاورزی و کوچ‌نشینان اولیه دارند. این منطقه به علت موقعیت جغرافیایی خاص خود، همواره محل تقاطع تمدن‌های غرب و مرکز ایران بوده است.
در دوره‌ی مادها، زنجان بخشی از قلمروی ماد بزرگ محسوب می‌شد و با توجه به نزدیکی‌اش به هگمتانه، مرکز حکومت مادها، در حیطه نفوذ مستقیم آنان قرار داشت. پس از مادها، با ظهور هخامنشیان، این منطقه در مسیر شاهراه بزرگ ایران (راه شاهی) قرار گرفت و اهمیت راهبردی بیشتری یافت.
در این دوره، گمان می‌رود شهر زنجان با نام "زنگا" یا "زنگانا" شناخته می‌شده است. وجود بقایایی از قلعه‌ها و جاده‌های سنگ‌فرش شده‌ی این دوران در برخی نقاط استان، تأییدی بر حضور اداری و نظامی هخامنشیان در منطقه است.
زنجان در دوره سلوکیان و اشکانیان
پس از سقوط هخامنشیان به‌دست اسکندر مقدونی، حکومت سلوکیان بر ایران سایه افکند. آن‌ها نیز به‌واسطه اهمیت جغرافیایی منطقه زنجان، در این ناحیه استحکامات نظامی و بناهای اداری ایجاد کردند. هرچند آثار مکتوب دقیقی از این دوران در زنجان در دست نیست، اما اشیای کشف‌شده از دوران هلنیستی در برخی تپه‌های باستانی زنجان، از جمله سکه‌ها و ظروف سفالی، حضور این تمدن را اثبات می‌کنند.
در دوره اشکانیان، زنجان به‌عنوان یک منطقه مرزی میان ارمنستان و ماد شناخته می‌شد. برخی منابع می‌گویند زنجان توسط ارد دوم، پادشاه اشکانی، به نام «زنگنه» یا «زنگانا» بنیان‌گذاری یا بازسازی شد.
زنجان در دوران ساسانیان
در زمان ساسانیان، زنجان شهری پررونق و مستحکم بود. شاپور دوم ساسانی در حدود قرن چهارم میلادی، به این منطقه توجهی خاص نشان داد و برخی مورخان معتقدند وی شهر زنجان را با نام «شاهین» یا «شاپورخاست» دوباره بنیاد نهاد. به هر روی، در این دوره زنجان دارای قلعه‌ها، آتشکده‌ها و راه‌های ارتباطی قوی با ری، همدان و آذربایجان بوده است.
همچنین باید اشاره کرد که برخی از گورها و نقش‌برجسته‌های ساسانی در اطراف استان، نظیر آثار منطقه «ماه‌نشان»، نشان از نفوذ فرهنگی و سیاسی این سلسله در منطقه دارد.
زنجان در صدر اسلام و دوره خلفا
با ورود اسلام به ایران، زنجان نیز از موج تغییرات بی‌نصیب نماند. در سال ۲۲ هجری قمری (۶۴۲ میلادی)، سپاه اسلام به فرماندهی نعیم بن مقرن، زنجان را فتح کرد. مردم زنجان پس از مقاومت‌هایی، با پرداخت جزیه و سپس پذیرفتن اسلام، به بخشی از خلافت اسلامی پیوستند.
در دوران امویان و عباسیان، زنجان همچنان اهمیت تجاری خود را حفظ کرد و در مسیر جاده تجاری غرب به شرق قرار داشت. وجود بازارها و رباط‌های تاریخی در مسیرهای اطراف زنجان، گواهی بر زنده بودن اقتصاد منطقه در آن دوران است. برخی مورخان از وجود مدارس دینی و مراکز علوم اسلامی در زنجان دوران عباسی سخن گفته‌اند.
زنجان در دوران حکومت‌های محلی (طاهریان، صفاریان، علویان و دیلمیان)
در قرن سوم هجری، با ضعف خلافت عباسی، زنجان زیر نفوذ حکومت‌های محلی قرار گرفت. طاهریان و سپس صفاریان بر برخی نواحی زنجان حکم راندند، اما این حکومت‌ها دوام چندانی نداشتند. در دوران علویان طبرستان، زنجان نیز برای مدتی تحت تأثیر اندیشه‌های شیعی قرار گرفت.
در این دوره، برخی خاندان‌های محلی زنجان، که به علم و مذهب علاقه داشتند، در ترویج تشیع نقش داشتند. دیلمیان نیز که از شمال گیلان برخاسته بودند، نفوذ خود را تا زنجان گسترش دادند و تا مدت‌ها این منطقه در اختیار آنان بود.
زنجان در دوران سلجوقیان، ایلخانان و تیموریان
در دوران سلجوقی، زنجان شکوفایی فرهنگی و اقتصادی را تجربه کرد. مدارس، مساجد و بازارهای بزرگی در این دوره ساخته شدند. اهمیت زنجان به‌قدری بود که برخی از وزرای سلجوقی از اهالی این دیار بودند. پس از سلجوقیان، با ورود مغولان و تشکیل حکومت ایلخانی، زنجان بار دیگر به یکی از شهرهای مهم تبدیل شد.
مهم‌ترین میراث این دوره، گنبد سلطانیه است که در زمان سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) ساخته شد. این بنای باشکوه که در نزدیکی زنجان امروزی قرار دارد، سومین گنبد بزرگ آجری جهان است و یکی از شاهکارهای معماری اسلامی به شمار می‌رود. بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی که با چارترلند به زنجان سفر می‌کنند، بازدید از سلطانیه را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهند.
در دوره تیموری، زنجان همچنان مورد توجه بود اما از رونق پیشین اندکی کاسته شد. با این حال، آثار مذهبی و هنری همچنان در حال رشد بودند.
زنجان در دوران صفویان و افشاریه
با روی کار آمدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه، زنجان یکی از مراکز مهم مذهبی شد. ساخت مساجد، مدارس علمیه، و کاروانسراهای متعدد در این دوره، رونق اقتصادی و فرهنگی این شهر را بازتاب می‌دهد. بازار تاریخی زنجان که امروزه یکی از طولانی‌ترین بازارهای سرپوشیده ایران است، در این دوران پایه‌گذاری شد و در عصر قاجار گسترش یافت.
در دوره افشاریه، زنجان به علت نزدیکی‌اش به مناطق مرزی و برخورد با عثمانی‌ها، از نظر نظامی نیز اهمیت داشت. نادرشاه افشار سپاهیان خود را از این مسیر به سمت آذربایجان و قفقاز روانه می‌کرد.
زنجان در دوران قاجار
دوران قاجار یکی از درخشان‌ترین و در عین حال پرحادثه‌ترین دوره‌های تاریخ زنجان است. در این دوره، زنجان شاهد شورش‌ها، رشد اقتصادی و ساخت‌وسازهای گسترده بود. شورش معروف بابیه در زنجان، یکی از مهم‌ترین اتفاقات مذهبی-سیاسی این دوران بود که به شدت توسط حکومت سرکوب شد. این قیام، که توسط حاجی محمدعلی زنجانی (معروف به حجت‌الاسلام) رهبری می‌شد، ماه‌ها طول کشید و بخش‌هایی از شهر را ویران کرد.
در دوره قاجار، بازار زنجان تکمیل شد، رختشویخانه، عمارت ذوالفقاری و سایر بناهای شاخص شهر ساخته شدند که امروزه مقصد گردشگران علاقه‌مند به تاریخ‌اند.
زنجان در دوران پهلوی
در دوران پهلوی اول و دوم، زنجان دستخوش مدرنیزاسیون و توسعه شهری شد. راه‌آهن زنجان – تهران، ایجاد کارخانه‌ها، تأسیس مراکز آموزشی و بهداشتی، ورود به صنایع نوین، همگی موجب رشد سریع این شهر شدند.
با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین، زنجان نیز همانند سایر شهرهای ایران درگیر حضور نظامیان بیگانه شد اما خیلی زود به وضعیت عادی بازگشت. در دوره پهلوی دوم، بسیاری از زیرساخت‌های شهر مدرن‌سازی شد و دانشگاه زنجان نیز تأسیس شد.
زنجان در دوران انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی
زنجان نقشی فعال در دوران انقلاب اسلامی داشت و از اولین شهرهایی بود که در اعتراضات مردمی شرکت داشت. پس از پیروزی انقلاب، زنجان تبدیل به استانی مستقل شد و رشد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی آن سرعت گرفت. در دوران جنگ تحمیلی، زنجان شهدای زیادی تقدیم کرد و همچنان یکی از شهرهای فرهنگی و مذهبی ایران باقی مانده است.
اکنون زنجان با تکیه بر ظرفیت‌های گردشگری، صنایع‌دستی، تاریخی و طبیعی، یکی از مهم‌ترین مقاصد سفر داخلی و خارجی است. شرکت‌های مسافرتی مانند چارترلند با فراهم کردن رزرو آسان بلیط هواپیما، قطار و اقامتگاه در زنجان، مسیر آشنایی بیشتر مردم با تاریخ و فرهنگ این شهر را هموار کرده‌اند.
تاریخ زنجان، بازتابی از تاریخ ایران است؛ سرزمینی که در گذر هزاران سال، گاه آرام و گاه پرحادثه، با اصالت و شکوه ایستاده است. از تمدن‌های باستانی گرفته تا معماری اسلامی، از مبارزات مردمی گرفته تا شکوه گنبد سلطانیه، همه و همه زنجان را به شهری بی‌نظیر بدل کرده‌اند. امروز، سفر به زنجان با چارترلند، فرصتی بی‌بدیل است برای لمس تاریخ، کشف ناشناخته‌ها و پیوند دوباره با ریشه‌های کهن ایرانی.
