گنجینه تاریخ، تمدن و دیانت
قم، استانی کوچک اما با جایگاهی سترگ در تاریخ ایران، آیینه‌ای است از پیوند ژرف دین، فرهنگ و سیاست. این شهر که امروزه به‌عنوان پایتخت مذهبی ایران و قطب حوزه‌های علمیه شیعه شناخته می‌شود، نه‌فقط از نظر مذهبی بلکه از لحاظ تاریخی نیز دارای ریشه‌هایی عمیق و ارزشمند است. تاریخ قم، سرشار از دگرگونی‌ها و حضور تمدن‌هایی گوناگون بوده است؛ از دوران مادها و سلوکیان گرفته تا حکومت‌های اسلامی، ایلخانان، صفویان و قاجارها. هر دوره‌ای، ردی از خود بر خاک قم گذاشته است؛ چه در قالب معماری و آثار باستانی، چه در شکل‌گیری هویت مذهبی و اجتماعی آن.
در سفر به قم با چارترلند، تنها با یک شهر مواجه نیستیم، بلکه گویی در دل هزار سال تاریخ قدم می‌گذاریم. از گنبد فیروزه‌ای حضرت معصومه (س) تا بازار کهنه و کاروانسراهای تاریخی، قم برای عاشقان تاریخ، فرصتی ناب برای شناخت ایران در آیینه دیانت و سیاست است.
در این متن، با نگاهی جامع و تاریخی، تاریخ قم را از دوران پیشاتاریخ تا دوران معاصر مرور خواهیم کرد؛ تاریخی که نه‌تنها گذشته قم، بلکه بخشی از روح تاریخی ایران‌زمین را آشکار می‌سازد.
دوران پیش از تاریخ و پیش از اسلام
قم در دوران باستان
شواهد باستان‌شناسی حاکی از آن است که سکونتگاه‌های انسانی در منطقه قم به حدود هزاره‌های سوم و دوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. مناطق اطراف رودخانه قمرود (انشعابی از قره‌سو)، به‌دلیل منابع آبی، همواره محل اسکان اقوام مختلف بوده‌اند. کشف سفالینه‌های مربوط به عصر مفرغ و آهن، گواهی بر تمدن‌های اولیه در این منطقه است.
در دوره مادها، قم احتمالاً در محدوده جنوب سرزمین ماد قرار داشته و در دوره هخامنشیان نیز بخشی از ساتراپی ماد بود. اسناد مستقیمی از نقش قم در این دوران در دست نیست، اما با توجه به مسیرهای ارتباطی میان تیسفون، ری و اصفهان، قم در موقعیتی راهبردی قرار داشته است.
قم در دوره سلوکیان و اشکانیان
پس از ورود سلوکیان به ایران، فرهنگ یونانی به بسیاری از شهرهای مرکزی راه یافت. اگرچه از تأثیر مستقیم فرهنگ هلنی در قم آثار مشخصی باقی نمانده، اما احتمالاً قم در مسیر حرکت کاروان‌ها بین بابل و ری قرار داشته است.
در دوران اشکانی، این ناحیه بیشتر جنبه محلی و عشایری داشت و عمدتاً توسط اقوام محلی اداره می‌شد. نام قدیمی قم در این دوران «کُمون» یا «کومه» بوده است که بعدها به «قم» تغییر یافته است.
قم در دوره ساسانیان
در دوره ساسانی، قم تحت نظر والیان محلی و زرتشتی اداره می‌شد. منابع تاریخی از وجود آتشکده‌هایی در قم خبر داده‌اند. همچنین گفته شده که شهری به نام «سابرخاست» در نزدیکی قم وجود داشته که نقش مهمی در تجارت جاده‌ای آن زمان داشته است. در این دوران، قم به‌عنوان نقطه‌ای بین ری، همدان و اصفهان از اهمیت لجستیکی برخوردار بوده است.
قم در دوران اسلامی
فتح قم و ورود اسلام (قرن اول هجری)
قم در سال ۲۳ هجری قمری در زمان خلافت عمر بن خطاب به دست سپاه اسلام فتح شد. با وجود پذیرش اسلام از سوی مردم، تا حدود یک قرن بعد، فرهنگ عربی و خلافت اموی چندان نفوذی در فرهنگ بومی قم نداشت. قیام‌ها و مقاومت‌هایی توسط اهالی رخ داد و قم تا زمان عباسیان بیشتر در حاشیه قرار داشت.
ورود خاندان اشعریان (قرن دوم هجری)
ورود خاندان اشعری، که از بزرگان شیعه در کوفه بودند، به قم نقطه عطفی در هویت مذهبی این شهر به شمار می‌رود. اشعری‌ها در قم نه‌تنها به ترویج تشیع پرداختند بلکه ساختار فرهنگی و اجتماعی آن را نیز شکل دادند. از آن پس، قم به‌تدریج به‌عنوان یک مرکز شیعه‌نشین شناخته شد.
در این دوران، به‌ویژه در دوره منصور عباسی، برخی از امامان شیعه ارتباط نزدیکی با علویان قم داشتند. حتی برخی از یاران خاص امام صادق (ع) و امام رضا (ع) در قم اقامت داشتند. این ارتباطات، سبب قوام یافتن هویت مذهبی قم شد.
ورود حضرت فاطمه معصومه (س)
در سال ۲۰۱ هجری قمری، حضرت فاطمه معصومه (س)، خواهر امام رضا (ع)، در مسیر سفر به خراسان به قم رسید. چندی بعد در همان‌جا وفات یافت و پیکرش در قم دفن شد. این واقعه، تأثیر عمیقی در جایگاه معنوی شهر قم داشت و به نقطه مرکزی زیارت، تجمع علما و گسترش شیعه تبدیل شد. در چارترلند، بازدید از حرم مطهر حضرت معصومه (س) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های معنوی ایران توصیه می‌شود؛ جایی که تاریخ، اعتقاد و معنویت در هم تنیده‌اند.
قم در دوره‌های اسلامی پس از آن
قم در دوران آل بویه و سلجوقیان
در سده‌های چهارم و پنجم هجری، حکومت آل بویه، که شیعه‌مذهب بودند، از قم حمایت کردند. در این دوران، مدارس علمی اولیه در قم تأسیس شد و کتابخانه‌هایی نیز شکل گرفت. در دوره سلجوقیان با وجود تعلق به مذهب سنی، قم همچنان به‌عنوان مرکز تشیع باقی ماند، اگرچه تحت محدودیت‌هایی قرار داشت.
قم در دوره مغول و ایلخانان
با حمله مغول‌ها به ایران، قم نیز مانند دیگر شهرها دچار آسیب شد. اما در دوره ایلخانان، به‌ویژه پس از اسلام آوردن غازان‌خان، روند بازسازی آغاز شد. آرامگاه حضرت معصومه (س) بازسازی شد و مدارس علمیه جدید تأسیس شدند.
قم در دوره تیموریان و صفویان
در دوره تیموری، قم به‌دلیل درگیری‌های منطقه‌ای دچار آسیب شد، اما در دوره صفویه (قرن ۱۰ هجری) قم وارد دوران شکوفایی دوباره شد. صفویان که مذهب رسمی تشیع را در ایران اعلام کردند، توجه ویژه‌ای به قم داشتند. بناهای مذهبی، مدارس دینی، آب‌انبارها و بازارهای جدیدی ساخته شد. حضور علما در قم پررنگ‌تر شد و این شهر به‌تدریج به مرکزیت علمی و فقهی شیعه بدل گشت.
در سفر با چارترلند، بازدید از مدارس تاریخی صفویه در بافت قدیم قم می‌تواند تجربه‌ای منحصربه‌فرد برای دوست‌داران تاریخ تشیع باشد.
قم در دوران قاجار و پهلوی
قم در دوران قاجار
در دوره قاجار، شهر قم با حمایت علمای شیعه و حاکمان محلی رشد یافت. فتحعلی شاه قاجار دستور بازسازی حرم حضرت معصومه (س) را داد و بسیاری از شاهزادگان قاجار در قم دفن شدند. مدارس علمیه مانند فیضیه و رضویه در همین دوره توسعه یافتند. قم در این زمان، به‌تدریج جایگاه علمی و فقهی برتری نسبت به شهرهایی مانند نجف پیدا کرد.
قم در دوره پهلوی اول (رضاشاه)
با روی کار آمدن رضاخان و سیاست‌های ضد روحانیت او، حوزه علمیه قم دچار چالش شد. بسیاری از علما محدود شدند، اما در عین حال، آیت‌الله حائری یزدی حوزه علمیه قم را بازسازی و سامان‌دهی کرد و بدین‌وسیله قم را به پایگاه اصلی تعلیمات شیعه تبدیل نمود.
قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و نقش قم در انقلاب
یکی از نقاط عطف در تاریخ معاصر قم، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود که از مدرسه فیضیه آغاز شد. آیت‌الله خمینی در پی اعتراض به سیاست‌های رژیم پهلوی، در قم سخنرانی کرد و این شهر به یکی از اصلی‌ترین کانون‌های اعتراضات انقلابی تبدیل شد. قم نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ایفا کرد.
قم در دوران جمهوری اسلامی
قم پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قم به پایتخت علمی جهان تشیع تبدیل شد. ده‌ها هزار طلبه از سراسر دنیا در حوزه علمیه قم به تحصیل می‌پردازند. حوزه‌های علمیه خواهران و برادران، مراکز پژوهشی و دانشگاه‌های اسلامی در قم شکوفا شده‌اند.
امروز قم با ترکیبی از سنت و فناوری، گذشته را با آینده پیوند زده است. وجود نهادهایی مانند دفتر مقام رهبری، مؤسسات فرهنگی بین‌المللی، و چاپخانه‌های اسلامی، قم را به مرکز اندیشه‌سازی دینی بدل کرده است.
در کنار این توسعه‌ها، چارترلند قم را به‌عنوان مقصدی گردشگری معرفی می‌کند که در آن نه‌تنها می‌توان با حرم‌های مطهر و فضاهای معنوی آشنا شد، بلکه در دل بافت تاریخی شهر، آثار باستانی، مدارس کهن، خانه‌های قدیمی و بازارهای سنتی را نیز دید.
قم؛ تاریخ زنده‌ای که هنوز نفس می‌کشد
قم، شهری است که از دل تاریخ ایران برخاسته و در گذر قرن‌ها، از محل زندگی اقوام کهن تا پایتخت معنوی جهان تشیع ارتقا یافته است. هر دوره تاریخی، لایه‌ای از هویت این شهر را ساخته است. از کوچه‌پس‌کوچه‌های اطراف حرم گرفته تا مدارس کهن، از بازارهای تاریخی تا میدان روح‌الله، قم تجلی پیوستگی دین و تاریخ در ایران است.
اگر با چارترلند به قم سفر کنید، این تاریخ زنده را با چشم می‌بینید، لمس می‌کنید و با تمام وجود احساس خواهید کرد.
