کرمانشاه؛ پلی میان تاریخ و فرهنگ ایران کهن
استان کرمانشاه، نگین سرسبز و کهن‌سال غرب ایران، جایی است که تاریخ در هر گوشه‌اش نفس می‌کشد و تمدن‌های چند هزارساله در دل سنگ‌های زاگرس حک شده‌اند. این سرزمین کهن، پل ارتباطی میان شرق و غرب، شمال و جنوب ایران بوده و همیشه صحنه‌ای برای رویدادهای بزرگ تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بوده است. کرمانشاه نه تنها یکی از مهم‌ترین کانون‌های تمدن پیش از تاریخ ایران محسوب می‌شود، بلکه در طول قرون متمادی شاهد تولد و سقوط امپراتوری‌های بزرگ ایرانی و خارجی بوده است که هر کدام رد پای بی‌بدیلی بر فرهنگ و هویت این منطقه به جا گذاشته‌اند.
از روزگار مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان تا دوران خلفای اسلامی، سلجوقیان، صفویان و قاجار، کرمانشاه همواره نقش کلیدی در حفاظت از مرزهای ایران، توسعه فرهنگ و هنر و گسترش تمدن ایرانی ایفا کرده است. این استان سرشار از آثار باستانی بی‌نظیر و نمادهایی است که گواه تاریخ پر فراز و نشیب ایران در غرب کشورند؛ آثاری مانند طاق بستان، بیستون، معبد آناهیتا و هزاران مکان باستانی و طبیعی که هر کدام قصه‌ای از دوران‌های مختلف تاریخی بازگو می‌کنند.
امروزه با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی کرمانشاه، توجه به حفظ و معرفی این گنجینه‌ها بیش از پیش ضرورت یافته است. سامانه‌های نوینی مانند چارترلند این امکان را فراهم آورده‌اند تا گردشگران، پژوهشگران و دوستداران تاریخ به سهولت بتوانند از این میراث عظیم دیدن کنند و با فرهنگ غنی مردمان این دیار آشنا شوند.
در این نوشتار، به بررسی مفصل تاریخ استان کرمانشاه از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر، با مروری بر سلسله‌های پادشاهی قبل و بعد از اسلام، تحولات سیاسی و فرهنگی و همچنین نقش بی‌بدیل آن در سرنوشت ایران خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید تا سفر به اعماق تاریخ این استان پرافتخار را آغاز کنیم.
۱. کرمانشاه در دوران پیش از تاریخ و باستان
پارینه‌سنگی و نوسنگی
- قدیمی‌ترین آثار کشف شده در استان کرمانشاه در غارهای دوشان تپه، گورین و اشترانکوه به دوران پارینه‌سنگی (۲۰۰ هزار سال پیش) تعلق دارند. این نشان می‌دهد که انسان‌های اولیه در این منطقه ساکن بوده‌اند و آنجا را برای شکار، زندگی و گذران زندگی انتخاب کرده‌اند.
- در دوره نوسنگی، نخستین روستاها و جوامع کشاورزی در کرمانشاه شکل گرفتند. ابزارهای سنگی و سفال‌های ابتدایی از آن دوران یافت شده‌اند.
مادها (حدود ۷۰۰ – ۵۵۰ پیش از میلاد)
- کرمانشاه جزئی از قلمرو مادها بود که اولین امپراتوری بزرگ ایرانی به شمار می‌روند. مادها با اتحاد قبایل و اقوام مختلف، دولت مقتدری ایجاد کردند که توانست زمینه شکل‌گیری هخامنشیان را فراهم کند.
- کرمانشاه در این دوران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، مرکز فعالیت‌های نظامی و پایگاه مهمی در برابر دشمنان بود.
- برخی منابع تاریخی، کرمانشاه را جزو نواحی اصلی و مهم مادها دانسته‌اند که در تجارت و مبادلات بین شرق و غرب نقش کلیدی داشت.
هخامنشیان (۵۵۰ – ۳۳۰ پیش از میلاد)
- هخامنشیان به عنوان اولین امپراتوری جهانی تاریخ ایران، کرمانشاه را بخشی از شاهنشاهی خود کردند.
- وجود راه شاهی (راه‌های ارتباطی) در این منطقه اهمیت استراتژیکی کرمانشاه را برای اداره امپراتوری چند ملیتی هخامنشی دوچندان کرد.
- آثار مهمی مانند کتیبه‌ها، کاروانسراها و پل‌های ساخته شده در این دوران، گواه وجود تمدنی پیشرفته در کرمانشاه است.
- احتمالاً منطقه بیستون در این دوره مرکز حکومتی و نظامی بوده است.
۲. کرمانشاه در دوران اشکانیان و ساسانیان
دوران اشکانیان (۲۵۰ ق.م تا ۲۲۴ میلادی)
- اشکانیان که بر بخش بزرگی از ایران و بین‌النهرین حکومت می‌کردند، کرمانشاه را به عنوان یکی از نواحی مهم مرزی در مقابل رومی‌ها نگاه داشتند.
- استان کرمانشاه، در مرز غربی امپراتوری اشکانی، پایگاهی برای لشکرکشی‌ها و دفاع در برابر رومیان بوده است.
- از آنجا که اشکانیان بیشتر تمرکز خود را بر روی جنگ‌های سنگین و سوارکاری گذاشتند، این منطقه به دلیل کوهستانی بودن، یک موقعیت دفاعی عالی بود.
- متأسفانه آثار معماری و تاریخی مربوط به اشکانیان در کرمانشاه کمتر از دوره‌های دیگر حفظ شده‌اند، اما سفال‌ها و برخی اشیای فلزی از این دوره کشف شده‌اند.
دوران ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی)
- دوران ساسانیان یکی از باشکوه‌ترین و پرآوازه‌ترین دوران کرمانشاه است.
- در این دوره کرمانشاه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی، نظامی و مذهبی ایران شناخته شد.
- مهم‌ترین اثر تاریخی این دوره، مجموعه طاق بستان است؛ سنگ‌نگاره‌های عظیمی که نمایش قدرت شاهان ساسانی، جنگ‌ها، و آیین‌های مذهبی آن دوران است.
- این مجموعه شامل سنگ‌نوشته‌ها و نقش‌های برجسته‌ای از خسرو پرویز و دیگر شاهان ساسانی است.
- کرمانشاه به دلیل مجاورت با امپراتوری روم شرقی، همواره خط مقدم دفاعی بود و قلعه‌ها و دژهای متعددی در این منطقه ساخته شد.
- توسعه راه‌ها و استراحتگاه‌های شاهی نیز در این دوران قابل توجه است.
۳. ورود اسلام و دوران حکومت‌های اسلامی
فتوحات اسلامی و دوره خلفا (قرن ۷ میلادی)
- با حمله اعراب مسلمان به ایران در قرن هفتم، کرمانشاه تحت سلطه خلافت اسلامی قرار گرفت.
- این دوره با تغییرات فرهنگی و دینی عمیقی همراه بود؛ بسیاری از ساختارهای قدیمی ساسانی به تدریج تغییر یافتند.
- مساجد و مراکز آموزشی اسلامی در این منطقه شکل گرفتند و کرمانشاه تبدیل به مرکز مهمی برای نشر دین اسلام شد.
- به دلیل اهمیت استراتژیکی منطقه، شهر کرمانشاه همواره مورد توجه خلفای اسلامی بود.
دوره‌های طاهریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان (قرون ۹ تا ۱۳ میلادی)
- این سلسله‌ها هر کدام به نوبه خود بر منطقه کرمانشاه حکومت کردند و نقش مهمی در حفظ و توسعه فرهنگی و نظامی آن ایفا کردند.
- سامانیان و غزنویان موجب رونق علوم و فرهنگ اسلامی در منطقه شدند.
- در دوره سلجوقیان، کرمانشاه به عنوان مرکز مهم حکومتی در غرب ایران معرفی شد.
- کردها در این دوران در کرمانشاه سکونت بیشتری یافتند و بخش مهمی از جامعه را تشکیل دادند.
- هنر معماری اسلامی در این دوره شکوفا شد و بناهای مذهبی متعددی مانند مساجد، مدارس و آرامگاه‌ها ساخته شد.
۴. دوران صفویه، افشاریه و زندیه
دوران صفویه (۱۵۰۱–۱۷۳۶)
- صفویه با تأسیس مذهب شیعه اثناعشری در ایران، کرمانشاه را به عنوان یکی از مراکز مهم مذهبی و فرهنگی مورد توجه ویژه قرار دادند.
- ساخت بناهای مذهبی مانند مساجد و حسینیه‌ها در این دوره شدت گرفت.
- کرمانشاه به دلیل موقعیت خود در مسیرهای تجاری و نظامی، اهمیت اقتصادی و سیاسی بالایی پیدا کرد.
- منطقه کرمانشاه به واسطه موقعیت جغرافیایی، دچار درگیری‌های نظامی بین صفویان و عثمانی‌ها شد که بارها این استان را عرصه جنگ کرد.
دوران افشاریه و زندیه
- دوران نادرشاه افشار با تحولات نظامی عظیم همراه بود.
- کرمانشاه به عنوان مرکز تمرکز نیروهای نظامی جهت حمله به عثمانی‌ها و دفاع از غرب کشور شناخته می‌شد.
- دوره زندیه نیز شاهد تغییرات محدود ولی مهم در ساختار حکومتی کرمانشاه بود.
۵. دوره قاجار (۱۷۸۹ – ۱۹۲۵)
- کرمانشاه در دوران قاجار به دلیل موقعیت مرزی و راهبردی اهمیت خاصی داشت.
- قراردادهای گلستان و ترکمانچای و از دست دادن بخش‌هایی از قلمرو غربی ایران باعث شد تا کرمانشاه به دروازه مهم مرزی تبدیل شود.
- در این دوره توسعه تجارت و فعالیت‌های فرهنگی در کرمانشاه رونق یافت.
- ساخت بناهای تاریخی مانند باغ‌های ایرانی، کاروانسراها، و برخی مساجد از دوران قاجار باقی مانده است.
- استان به محل تجمع نیروهای نظامی و انتظامی در مرز با عثمانی تبدیل شد.
۶. دوران پهلوی و جمهوری اسلامی
پهلوی (۱۹۲۵ – ۱۳۵۷)
- دوران پهلوی با توسعه زیرساخت‌ها و مدرن شدن استان همراه بود.
- ساخت جاده‌ها، راه‌آهن، مدارس و بیمارستان‌ها، کرمانشاه را از حالت یک استان سنتی به سمت توسعه یافتگی سوق داد.
- با گسترش شهرنشینی، کرمانشاه به مرکز استان تبدیل شد و نقش اقتصادی و فرهنگی آن افزایش یافت.
جمهوری اسلامی (۱۳۵۷ تاکنون)
- کرمانشاه نقش مهمی در جنگ تحمیلی ایران و عراق داشت.
- به دلیل مجاورت با مرز عراق، استان به شدت آسیب دید ولی با ایستادگی مردم، بازسازی‌های وسیعی انجام شد.
- امروز کرمانشاه به عنوان یکی از استان‌های مهم غرب کشور در زمینه گردشگری تاریخی، فرهنگی، طبیعی و اقتصادی شناخته می‌شود.
- توجه ویژه به حفظ آثار باستانی و فرهنگی، باعث شده تا جاذبه‌های تاریخی همچون بیستون، طاق بستان و معبد آناهیتا سالانه پذیرای هزاران گردشگر باشند.
۷. نقش چارترلند در گردشگری تاریخی کرمانشاه
امروزه گردشگری تاریخی کرمانشاه به کمک سامانه‌هایی مانند چارترلند توانسته است مسیر خود را بهبود بخشد. چارترلند با ارائه خدماتی نظیر رزرو تورهای تخصصی بازدید از آثار باستانی، اقامتگاه‌های بوم‌گردی و راهنمایان محلی، این امکان را فراهم می‌آورد که گردشگران بتوانند سفری کامل، مفصل و به یادماندنی به کرمانشاه داشته باشند.
تاریخ استان کرمانشاه داستانی پر از شکوه، جنگ، فرهنگ و تحول است که از دوران پیش از تاریخ تا امروز ادامه یافته است. این استان، با دارا بودن میراث غنی و مردمانی فرهنگ‌دوست، یکی از مهم‌ترین شاهکارهای تمدن ایرانی را در دل خود جای داده است. همراه با چارترلند، سفر به کرمانشاه می‌تواند تجربه‌ای منحصر به فرد از تاریخ ایران باشد.
