ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدین شاه قاجار یکی از مهم‌ترین و در عین حال جنجال‌برانگیزترین پادشاهان تاریخ معاصر ایران است. او که به مدت نزدیک به پنجاه سال (از ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری) بر ایران حکومت کرد، طولانی‌ترین دوران سلطنت را در میان شاهان قاجار داشت و در این مدت، کشور را با دگرگونی‌های گسترده‌ای در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی روبه‌رو ساخت.
ناصرالدین شاه نخستین شاه ایران بود که به سفرهای خارجی رفت، دوربین عکاسی در دست گرفت، دفتر خاطرات نوشت و در میان مردمان عصر خود، هم به عنوان پادشاهی مقتدر و هم فردی مرموز و اهل تجملات شناخته می‌شد. دوران سلطنت او، با ورود مفاهیم مدرن به ایران، گسترش روابط دیپلماتیک با اروپا و البته، فشارهای استعماری و نارضایتی عمومی همراه بود.
مقبره ناصرالدین شاه
در شهر تهران قرار دارد؛ پایتختی که در دوره او شکوفا شد و بناهای متعددی چون شمس‌العماره، کاخ گلستان، مدرسه دارالفنون، و خیابان‌های اصلی آن شکل گرفتند. آرامگاه شاه در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری، در جنوب تهران، واقع شده است. این مکان نه‌تنها زیارتگاهی مذهبی، بلکه نقطه‌ای مهم در تاریخ سیاسی معاصر ایران نیز هست. امروزه سنگ مزار ناصرالدین شاه در ضلع شمالی صحن کهنه واقع است؛ سنگی که در جریان انقلاب اسلامی آسیب دید ولی بعدها مرمت شد.
خانواده و دوران کودکی
ناصرالدین شاه با نام کامل ناصرالدین میرزا، در سال ۱۲۴۷ هجری قمری (۱۸۳۱ میلادی) در تبریز به دنیا آمد. او فرزند محمدشاه قاجار و ملکشاه‌خانم، یکی از همسران محبوب دربار، بود. خاندان قاجار از قوم ترکمن قاجار برخاسته بودند و سلطنت آنان از اواخر قرن هجدهم بر ایران مسلط شده بود.
ناصرالدین در محیطی اشرافی و در میان تشریفات درباری رشد یافت. دوران کودکی او همراه با بیماری پدر و ضعف ساختار سیاسی بود. در همان دوران، رقابت‌های داخلی و خارجی برای تصاحب قدرت در دربار بالا گرفته بود. ناصرالدین میرزا از همان خردسالی با تشریفات، خدم و حشم، و آموزه‌های شاهزادگی بزرگ شد. به عنوان ولیعهد، آموزش ویژه‌ای دید و زیر نظر آموزگاران خاصی که برایش انتخاب شده بودند، به تعلیم مشغول شد.
تحصیلات و آموزش
تحصیلات ناصرالدین میرزا در دربار تبریز آغاز شد. در آن زمان، تبریز محل اقامت ولیعهدان قاجار بود و محیطی نسبتاً بازتر نسبت به پایتخت برای تربیت شاهزادگان محسوب می‌شد. مهم‌ترین آموزگار او، میرزا تقی‌خان فراهانی (امیرکبیر) بود که بعدها در نقش صدراعظم، اصلاحات وسیعی را در ایران آغاز کرد.
ناصرالدین میرزا آموزش‌های سنتی شامل قرآن، صرف و نحو عربی، تاریخ، جغرافیا، فقه، و ادب فارسی را فراگرفت. همچنین به هنرهایی مانند خوشنویسی، شعر، و موسیقی نیز علاقه‌مند بود. او بعدتر، در سفرهای اروپایی خود، با مظاهر تمدن غرب آشنا شد و برخی مفاهیم نو مانند عکاسی، چاپ، و سازمان اداری نوین را با خود به ایران آورد.
او به زبان فرانسوی آشنایی نسبی داشت و در سفرهایش به اروپا، سعی می‌کرد با پادشاهان و دولتمردان خارجی به‌طور مستقیم ارتباط برقرار کند.
زندگی حرفه‌ای و فعالیت‌ها
ناصرالدین شاه در سال ۱۲۶۴ هجری قمری، پس از درگذشت پدرش، به سلطنت رسید. یکی از نخستین اقدامات او، برکناری صدراعظم وقت و انتصاب امیرکبیر به مقام صدرات عظمی بود. دوران نخست سلطنت شاه، همراه با اصلاحات چشمگیر امیرکبیر در زمینه آموزش، بهداشت، ارتش، و روابط خارجی بود. اما پس از چند سال، به تحریک درباریان و خصوصاً مادر شاه، امیرکبیر از صدارت عزل و به قتل رسید؛ نقطه‌ای تاریک در کارنامه ناصرالدین شاه.
در طول سلطنت خود، ناصرالدین شاه سه بار به اروپا سفر کرد:
- سفر نخست به روسیه
- سفر دوم به فرانسه، انگلستان، آلمان و اتریش
- سفر سوم به ایتالیا و عثمانی
او تحت تأثیر شکوه تمدن غرب قرار گرفت و سعی کرد برخی از آن مظاهر را به ایران بیاورد؛ مانند راه‌آهن، چاپ روزنامه، ساختار پلیس شهری، و برخی قوانین اداری. همچنین او نخستین پادشاه ایرانی بود که از دوربین عکاسی استفاده کرد و تصاویر متعددی از دربار و زندگی روزمره خود به‌جا گذاشت.
دستاوردها و افتخارات
- تأسیس دارالفنون با همکاری امیرکبیر، به‌عنوان نخستین مدرسه آموزش علوم مدرن
- تأسیس اداره پست و گسترش ارتباطات
- تأسیس روزنامه‌های رسمی مانند وقایع اتفاقیه
- ورود تلگراف به ایران
- توسعه کاخ‌ها و معماری در تهران، به‌ویژه کاخ گلستان و شمس‌العماره
- حمایت از هنر، موسیقی، خوشنویسی، و عکاسی
- روابط دیپلماتیک با کشورهای غربی و ایجاد سفارت‌خانه‌های دائمی
- برقراری نظم شهری با ایجاد نظمیه (پلیس)
- تلاش برای ایجاد نظام مالیاتی مدرن
اگرچه برخی از این دستاوردها نتیجه سیاست شخصی او نبود، اما ناصرالدین شاه زمینه‌ساز بسیاری از تغییرات بنیادین در ساختار سنتی ایران شد.
زندگی شخصی
ناصرالدین شاه شخصیتی پیچیده و چندوجهی داشت. او فردی علاقه‌مند به هنر، شعر، موسیقی و زیبایی بود. تعداد همسران و زنان حرم‌سرای او بسیار زیاد بود و گفته می‌شود بیش از صد زن در حرم سلطنتی او زندگی می‌کردند. از این جهت، گاه مورد انتقاد قرار می‌گرفت که بیش از حد به تجملات و خوشگذرانی علاقه‌مند است.
او خود را شاعر می‌دانست و اشعاری با تخلص "ناصر" می‌سرود. همچنین علاقه زیادی به نقاشی و عکاسی داشت و حتی برخی عکس‌های درباری به‌دست خودش گرفته شده‌اند. ناصرالدین شاه با برخی از زنان دربار، مانند انیس‌الدوله، روابط عاطفی عمیقی داشت.
رفتار او با نزدیکان گاه محبت‌آمیز و گاه مستبدانه بود. زندگی خصوصی‌اش، به‌ویژه علاقه‌اش به سفرهای متعدد، تئاتر و زنان، بعدها مورد نقد نویسندگان و روشنفکران قرار گرفت.
چالش‌ها و سختی‌ها
- فشارهای استعماری: در دوران سلطنت ناصرالدین شاه، قدرت‌های روسیه و بریتانیا به‌شدت در امور ایران دخالت می‌کردند. امتیازهایی چون امتیاز تنباکو، رویتر، راه‌آهن و بانک شاهی، نارضایتی شدید عمومی را در پی داشت.
- نارضایتی مردم: فشار مالیاتی، فساد دربار، و فقر گسترده در مناطق مختلف ایران، نارضایتی عمومی را افزایش داد.
- شورش‌ها و قیام‌ها: شورش بابیه، قیام‌های محلی، و جنبش‌های عدالت‌خواهانه در دوره ناصرالدین شاه به‌طور مداوم رخ داد.
- قتل امیرکبیر: قتل صدراعظم اصلاح‌طلب، ضربه بزرگی به وجهه سلطنت او زد.
- ترور و مرگ: ناصرالدین شاه در نهایت در سال ۱۳۱۳ هجری قمری، در حرم حضرت عبدالعظیم، به‌دست میرزا رضای کرمانی، یکی از هواداران سید جمال‌الدین اسدآبادی، ترور شد و جان باخت.
میراث و تأثیرات
ناصرالدین شاه نقطه عطفی در تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران محسوب می‌شود. دوره او آغاز ورود ایران به دوران مدرن، ولی با تردید و کندی بود. اصلاحات و نوگرایی‌هایی که در دوره او شروع شدند، در دوره‌های بعد به ثمر نشستند.
اگرچه ناصرالدین شاه به‌درستی یک اصلاح‌طلب عمیق نبود، اما علاقه‌اش به تمدن غرب و کنجکاوی فرهنگی‌اش، موجب شد زمینه‌هایی برای تغییر در ایران فراهم شود.
همچنین، مرگ او آغازگر موجی از جنبش‌های عدالت‌خواهانه و آزادی‌طلبانه شد که در نهایت به انقلاب مشروطه منجر گشت. از این نظر، او شاهی بود که مرگش بیش از زندگیش به جنبش تحول‌خواهی در ایران کمک کرد.
نقل قول‌ها و دیدگاه‌ها
از ناصرالدین شاه نوشته‌ها، سفرنامه‌ها و یادداشت‌های متعددی باقی مانده است. سبک نگارش او شخصی، عامیانه و گاه بسیار صادقانه است. در سفرنامه فرنگ می‌نویسد: «در این ممالک فرنگ، نظم عجیبی هست؛ همه‌چیز در جای خود است و همه مطیع قانون‌اند. کاش ما هم بتوانیم چنین نظمی در مملکت خود جاری کنیم.»
در جای دیگری می‌نویسد: «ایران ملک پدری من است. اما گاهی حس می‌کنم پادشاه بودن کار آسانی نیست؛ همه توقع دارند و هیچ‌کس نمی‌داند چه سختی‌هایی در دل پادشاه است.»
دیدگاه روشنفکران زمانه، مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی و میرزا آقاخان کرمانی، نسبت به ناصرالدین شاه غالباً انتقادی بود. او را شاهی مستبد، تجمل‌گرا و دور از درد مردم می‌دانستند.
مقبره و ویژگی‌های معماری آن
آرامگاه ناصرالدین شاه در ضلع شمالی صحن کهنه حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهرری واقع شده است. سنگ مزار او، پیش‌تر با تصویر نیم‌رخ شاه و خطاطی استادانه تزیین شده بود.
در دوران انقلاب اسلامی، سنگ مزار آسیب دید اما بعدها مرمت شد. آرامگاه او در فضای معنوی حرم، در کنار دیگر بزرگان دفن‌شده در آن مکان، از جمله قائم‌مقام فراهانی و ناصرالدین شاه دوم (فرزندش مظفرالدین شاه)، قرار دارد.
معماری آرامگاه، تلفیقی از معماری قاجاری و سنتی مذهبی ایرانی است؛ با کاشی‌کاری فیروزه‌ای، گچ‌بری‌های ظریف، و نورگیرهایی که فضای زیارتی را با آرامش آمیخته‌اند.
دوره سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان وفات
ناصرالدین شاه در سال ۱۳۱۳ هجری قمری (۱۸۹۶ میلادی) در حالی به قتل رسید که ایران وارد مرحله‌ای بحرانی شده بود.
- فشار بیگانگان بر منابع و سیاست داخلی به اوج رسیده بود.
- مردم ناراضی از امتیازدهی‌های شاه و فساد مالی دربار، به روحانیت و روشنفکران نزدیک‌تر شده بودند.
- جنبش عدالت‌خواهی در حال رشد بود و مفاهیم جدید مانند مجلس، قانون، آزادی، و ملی‌گرایی، در میان طبقات متوسط و روشنفکران رواج یافته بود.
- نقش علما و روشنفکران در اعتراض به وضع موجود تقویت شده بود؛ جنبشی که چند سال بعد به انقلاب مشروطه ختم شد.
مرگ ناصرالدین شاه، به دست فردی عدالت‌خواه، نشانه‌ای از شکست نظام استبدادی و آغاز دوران تازه‌ای در ایران بود. ناصرالدین شاه قاجار یکی از پیچیده‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران است؛ پادشاهی که هم پایه‌گذار برخی نهادهای مدرن بود و هم نماینده نظام کهنه استبداد. سلطنت طولانی‌اش همراه با دستاوردهایی در آموزش، هنر و دیپلماسی بود، اما در برابر مطالبات عمومی و اصلاحات واقعی، ناتوان ماند. مرگ او سرآغاز خیزشی شد که ایران را وارد عصر جدیدی کرد؛ دورانی که به‌رغم همه فراز و فرودها، پایه‌گذار مشروطه، قانون، و نهادهای مدنی شد. ناصرالدین شاه، همچنان در آینه تاریخ، با چهره‌ای همزمان دوست‌داشتنی و پرسش‌برانگیز باقی مانده است.
با چارترلند به شهرری سفر کنید، جایی که در صحن کهنه حرم حضرت عبدالعظیم، آرامگاه ناصرالدین شاه قاجار، یکی از جنجالی‌ترین پادشاهان تاریخ ایران، قرار دارد. این مکان تاریخی، روایتی زنده از پنجاه سال سلطنت، تجدد نیمه‌کاره و آغاز جنبش‌های آزادی‌خواهانه در ایران است. با چارترلند، قدم به قلب تاریخ معاصر بگذارید و از نزدیک با میراث پادشاهی آشنا شوید که همزمان نماد نوسازی و استبداد بود.
